İris (Süsenler , Zambaklar )

1. İRİS (SÜSENLER, ZAMBAKLAR)
YETİŞTİRİCİLİĞİ
Bilimsel Sınıflandırma
Alem: Plantae
Bölüm: Magnoliophyta
Sınıf: Magnoliopsida
Takım: İridales
Familya: İridaceae
Cins: İris sp.
1.1. Genel Özellikleri
Kuzey yarımkürede 200’den fazla türü vardır. Henüz sayıları ve adları bilinmeyen ve yeni elde edilmiş birçok çeşidi bulunmaktadır. Ülkemizde 37 kadar türü doğal olarak yetişmektedir. Süsenler genellikle bir metreye kadar boylanabilmektedir.

Resim 1.1: Bitkinin genel görünüşü
Rizomlu, yumrulu ya da soğanlı, çok yıllık bir bitkidir. Yüzlek köklüdürler. Çiçekleri tek ya da birkaçı bir arada uzunca bir sap üzerinde bulunur. Başak dizilişlidir. Mayıs başından kış başlangıcına kadar açan çeşitleri mevcuttur. Taç ve çanak yaprakları 6 parçalıdır. Dıştaki sepaller açık ve üç iç yapraktan daha büyük ve dik durumludur.Yaprakları düz ve uzun şerit şeklindedir. İrislerin biçimlerini, sayısız renklerini ve renk tonlarını tanımlamak ve gerekli işaretleri belirlemek oldukça güçtür.
1.2. Üretimi
İrisler güç tohum bağlarlar. Tohumdan elde edilen bitkiler çok geç çiçek açar. Tohum ancak yeni çeşitler meydana getirmek için kullanılır. En çok kullanılan üretim şekli, yumru kökleri aracılığı ile yapılandır. Yumrular, uzun ve girintili çıkıntılı olup, her budak yerinden filizlenerek yaprak sürer. Bu gibi yumrular birer ikişer yapraklı ve köklü olmak üzere bıçakla istenilen miktarda keserek ayrı dikilmelidir. Dikim eylülden marta kadar yapılmalıdır. 8-10 cm derinliğinde, gübreli kompost ile karışık toprağa dikilen bitki, şubat ayında çiçeklenir.
1.3. Ekolojik İstekleri
Her türlü toprakta yetişebilse de, hafif yapılı bahçe toprağında kolayca yetişebilir.
1.4. Peyzajda Kullanımı
Park ve bahçelerde fazlaca kullanılan, oldukça sevilen bitkilerdir.

Resim 1.2: Bitkinin peyzajda kullanımı
Grup ve bordür bitkisi olarak kullanılmaya elverişlidir.
1.5. Önemli Türleri
İrisler incelenirken genellikle yedi gruba ayrılır.
Soğanlı türler
Soğanlı küçük irisler
Juno irisler
Xiphium irisler
Yumrulu, rizomlu türler (Sepalleri tüysüzdür)
Oncocyclus ve regelio-cyclus irisleri
Çıplak rizomlu irisler
Sakallı melez irisler
Çok yıllık kaya süsenleri
Soğanlı türler
İris bakeriana
İran, Irak ve Türkiye kökenlidir.

Resim 1.3: İris bakeriana
Soğanlıdır. Narin bir yapıya sahiptir. İlkbahar başında açan çiçekleri soluk mavi renktedir. Turuncu çizgileridir. Güneşli alanlardan hoşlanır. Çok iyi drenajlı topraklarda iyi gelişir.
İris germanica (Mor zambak, mor süsen)
Mor süsen çok eskiden beri bilinen çok yıllık, otsu bitkidir. Toprak üst aksamı 60 -90 cm kadar boylanabilir. Toprak altında oldukça kalın, yumru görünüşe sahip ve daha çok yatay olarak gelişen bir rizoma sahiptir. Toprak üstü gövdeleri kısa ve bol yapraklıdır. Sap oldukça kuvvetlidir. Genel olarak orta kısımdan itibaren dallanır ve dallar esas yaprakları taşır. Yapraklar gri-yeşil renkte ve geniş kılıç şeklindedir. Yapraklar yassılaşmış, iki sıralı sarmal biçimdedir. Çiçekler yaprak koltuğundan çıkan sürgünler üzerinde yer alır. Renk olarak genellikle mor olmakla birlikte beyaz, menekşe ve sarı olabilmektedir. İlkbahar ve yaz aylarında çiçek açar. Güzel kokuludur. Kesme çiçek yetiştiriciliğinde de kullanılmaktadır. Üretim genel olarak rizomlarla yapılır. Rizomlar çiçeklenme dönemisonunda veya çiçek açmadan önce erken ilkbaharda ayrılarak yerine dikilir. Dikim 20-25 cm veya daha geniş sıra arası mesafesinde açılan çizilere rizomların birbirlerinden ortalama 20 cm aralıkla konulması ve sonra üzerlerinin kapatılması ile yapılmaktadır. Ancak ahır gübresinin direkt süsene verilmesi önerilmemektedir.


Resim 1.4: İris germanica
Süsen çok geniş bir adaptasyon yeteneğine sahiptir. Bu nedenle iklim koşulları yönünden fazla özel isteği bulunmamaktadır. Ancak ışık isteği oldukça fazladır. Güneşli yerlerden ve ılıman iklimlerden hoşlanır. Bu nedenle süsen yetiştirilen yerler vadilerden çok yüksek yamaçlardır. Toprak yönünden de süsen çok seçici değildir. Hemen her toprakta yetişebilir. Ancak iyi havalanan toprakları tercih eder. Sulak ve devamlı ıslak topraklardan hoşlanmaz.

Yumrulu, rizomlu türler
Iris pseudacorus (Bataklık süseni)
Çok yıllıktır. 1-1,5 metre boyundadır. Rizomludur. Toprak üstü gövdeleri uzun, otsu bir bitkidir. Yapraklar tabandan, iki sıralı sarmal olarak birbirinin içinden çıkar. Yapraklar kılıç şeklindedir ve çiçek kurullarından daha uzundur. Çiçekler yaprak koltuklarından çıkan sürgünler üzerinde yer alır. Genelde çiçekler pembe damarlıdır. Çiçekler sarı renkte olup tüm yaz açarlar. Kesme çiçekçilikte kullanılabilir. Rizomlarıyla ve ayırma ile üretilir.


Resim 1.5: Iris pseudacorus
İlkbaharda rizomları ayrılarak yeni yerlerine dikilir. Güneşli yerlerde ve ılıman iklimlerden hoşlanır. Organik maddece zengin, killi, sürekli ıslak toprakları tercih ederler.
Düzenli ve bol sulanmalıdır. Soğuğa karşı dayanıklıdır. Çiçek bahçelerinde gruplar hâlinde,havuz kenarlarında veya içinde, gölet benzeri su alanlarının kıyısında, geniş ıslak alanlarda yer örtücü olarak kullanılır.
Iris ochroleuca
Asya kökenlidir. Çok yıllıktır. Yazın açan çiçekleri kremsi beyaz renklidir. Sepaller üzerinde sarı lekeler bulunmaktadır.

Resim 1.6: Iris ochroleuca
Yaprakları büyük, kılıç biçimli ve dekoratiftir. Bitki 90-120 cm boylanmaktadır.Genellikle nemli yerlerde gelişir. Kuru topraklardan sakınılmalıdır.
Çok yıllık kaya süsenleri
İris xiohium (Süsen)
Çok yıllıktır. Köşeleri yuvarlakça küçük ve ince kabuklu soğanları olan, otsu bir bitkidir. Yaprakları dipten çıkar. Yapraklar dar, uzun, şeridimsi, dik veya yukarı kısmı geriye doğru kıvrık, koyu yeşil renklidir. Çiçekleri uzunca bir sapa sahiptir. Tek ya da ikisi bir arada bulunabilir. Çiçek rengi sarı, beyaz, mavi, mor, menekşe olabilmektedir. Kesme çiçekçilik için uygundur. Soğanla üretilir. Çiçeklenme dönemi sonunda sökülen soğanlar ayrılarak temizlenir. Sonbaharda yeniden dikilir. Güneşli yerlerden hoşlanır. Ilıman iklim bitkisidir. Kumlu, kalkerli, gevşek toprakları tercih eder. Şiddetli kıştan zarar görür.
Çiçeklenme döneminde bol su verilmelidir. Çiçekler daha sonra kesilmelidir. Kaya bahçelerinde, bordürlerde, karışık düzenlenmiş çiçek alanlarında, balkon ve teraslarda, tek veya grup olarak kullanılır.
1.6. Önemli Hastalık ve Zararlıları
Süsenlerde yaprak biti ve thrips zararlı olmaktadır. Özellikle çürümelere neden olan viral hastalıklar, süsenlerde büyük kayıplara yol açar.

Kaynak :http://www.megep.meb.gov.tr