Zambak ( Lilium ) Yetiştiriciliği

LİLİUM YETİŞTİRİCİLİĞİ
Genel Özellikleri
Bilimsel Sınıflandırma
Âlem: Plantae
Şube: Magnoliophyta
Sınıf: Magnoliopsida
Takım: Liliales
Familya: Liliaceae
Botanik Adı: Lilium
Türkçe Adı: Zambak
Avrupa Asya ve Güney Amerika kökenlidir. Liliumlar büyük ve bol çiçekli soğanlı bitkilerdir. Yaprakları şeridimsi, rast gele dizilmiş veya bir aksa bağlı olarak dizilişler gösterirler ve sapsızdırlar. Bol tohum verirler.

Resim 3.1: Lilium bitkisinin değişik görünüşleri
Çiçekleri salkım şeklinde dizilmiş, tek tek huni veya çan formundadır ve keskin kokuludur. Çiçekler normal borazan biçiminden türban biçimine kadar şekillenirler. Bunlar çoğunlukla yaygın ya da sarkık, çok nadiren olsa da dik durum gösterir.
Zambakların da sümbüller gibi bahçe ve saksı kültürleri vardır.
 Bahçe kültürü: Bahçelere lilium soğanlarının dikimi ekim ayında 5-7’si bir grup hâlinde 10–12 cm derinliğinde ve 15–30 cm aralıkla yapılır. Dikilen soğanlar genellikle kumla temas eder. İlk kış soğanların üzeri bir miktar kuru yaprakla örtülür. Dikilen bu soğanlar 3 yıldan önce yerlerinden alınmazlar.

Resim : Lilium bitkisinin genel görünüşü
Her yıl ilkbaharda serpme suretiyle gübreleme yapılır. Gövdelerin altında köklenmiş olan zambak soğanları kısa boylu çalıların arasına dikilmeleri hâlinde en iyi gelişme ortamı sağlanmış olunur. Bütün zambakların çiçeklenme zamanında dikkat edilmesi gereken zamanında desteklenmesi ve ölü çiçeklerin hemen uzaklaştırılmasıdır. Fakat çiçeklerin gövdelerinden kesilmemesi gerekir.
 Saksı kültürü: Soğanların saksılara dikimi geç sonbaharda yapılır. En az 6 lilium soğanı 30 cm’ lik saksılara dikilirler. L. auatum gibi büyük soğanlar 25 cm’ lik saksılara tek olarak dikilirler. Soğanların üzeri 2,5 cm kalınlığında toprak ile örtülür.

Resim : Saksıya dikilmiş liliumlar
Gelişmelerinin ilk dönemini saksıda geçirirler. Eğer toprak ile doldurmak zorunda değillerse, saksılar burada kil, kül içine gömülürler. Çiçeklerin erken açılması istenirse camekân altına, geç açması istenirse siperli bir yerde ve dışarıda tutulurlar.
Üretimi
Sonbahar aylarında tohumla ya da köklerin ayrılmasıyla bazı türlerde ise sak üzerinde oluşan gözlerle üretilir. Ancak genel olarak ve çoğunlukla toprak altında oluşan soğan pullarından meydana gelen soğancıklarla yapılır.

Resim : Lilium soğanı

Resim : Çimlenen lilium tohumu
Soğanlar ağustos ayında kumlu topraklara dikilir. Tohumlar ise yine aynı ayda soğuk seralarda kasalara ekilir. Oluşan fideler ancak 2–5 yıl sonra çiçek açabilir.
Ekolojik İstekleri
Ekolojik istekleri bakımından farklılıklar gösterir. Fakat genellikle iyi geçirgen topraklardan hoşlanırlar. Derin ve iyi işlenmiş, bahçe toprağında ya da nemli iyi geçirgen yanmış yaprak çürüntüsü ile karışık ve iri kumlu topraklarda iyi gelişir. Suya doymuş topraklara dayanamazlar. Doğal drenajın kötü olduğu yerlerde zambakların toprağını kabartmak ve yaprak çürüntüsü karıştırmak tavsiye edilir. Yarı gölgeli, hafif güneşli yerlerde iyi yetişirler. Zambakları saksı, küçük tekne ya da kasalara da dikmek mümkündür.
Peyzajda Kullanımı
Bahçe bordürleri ve grupların oluşturulmasında kullanılırlar.
Önemli Türleri
 Lilium candidum (akzambak, mis zambak): Güney Avrupa ve Orta Doğu ülkelerinde doğal olarak bulunur. 90–150 cm boy yapabilir. Çiçekleri 6–20 adet, temiz beyaz renkli ve kokuludur. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Yapraklarının küçük olanları sonbaharda rozet şeklinde diplerde oluşmaya başlar. Bunlar sapsız, şeridimsi uzun, 12–18 mm uzunluğunda ve 3,5–5 cm genişliğindedir.


Resim: Lilium candidum genel görünüşü

Diğer büyük yapraklar ise ilkbaharda oluşur. Yaprak sayısı yüzü aşkın, karışık dizilişli,3–5 damarlıdır. Çiçek sürgününün orta kısmındaki yapraklar şeridimsi ve yukarı doğru küçülmeleri görülür.
L. candidumlar eski devrelerde kültüre alınmışlardır. Soğanları yayvan yumurta
şeklindedir. Önemli varyeteleri şunlardır:
 Lilium candidum ‘Plene’ çiçekleri katmerlidir.
 Lilium candidum ‘Peregrinum’, en fazla kültürü yapılan varyetedir.
 Lilium candidum ‘Eximium’, çok güzel çiçekleri vardır.

Resim : L. candidumların varyeteleri
 Lilium davidii: Çin’in batı kısımlarında doğal olarak bulunur. 2 metreye kadar boy yapabilir. Soğanları beyaz renkli, parlak kırmızı ve beneklidir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar ve kokusuzdur. Çiçek salkımı veya başağı cılız bitkilerde 3–7, kuvvetli bitkilerde
ise 20–30 çiçek taşır.

Resim : Lilium davidii bitkisinin genel görünüşü
Yaprakları koyu yeşil, gayri muntazam dizilişli ve şerit formludur. 7–15 cm uzunluk ve orta kısımda 6–13 mm genişliğinde ve 5–7 damarlıdır. Güneşli ve yarı gölge ortamlarda,kireçsiz topraklarda çok iyi gelişme gösterir.

 Lilium auratum (altın zambağı): Güney Amerika ve Yeni Zelanda kökenlidir. Yazın ağustos-eylül ayında açan çiçekleri 20 cm büyüklüğünde ve borazan şeklindedir. Her sak üzerinde 6–8 çiçek bulunur ve 30 saktan oluşur. Bitki 100–240 cm boy yapabilir.

Resim : Lilium auratum bitkisinin genel görünüşü
Çiçek rengi beyaz, sarı ve fes rengidir. Çiçeklerin ortasında altın sarısı yaldızlı çizgiler içerir. Petaller üzerinde fes rengi ya da sarı lekeler taşır. Petaller kalın ve cilalıdır. Yapraklar dar ve sak üzerinde dağınıktır. Hafif gölge ya da bol güneş ister. Büyük soğanları toprak altından sürebilir ve 15 cm kadar derinliğe dikilirler. Bazı çeşitleri şunlardır:
 Lilium auratum ‘Pictum’ çeşidinin çiçekleri fes rengi lekeli ve çok sayıdadır. Koyu sarı veya her petal üzerinde pas rengi geniş bir bant taşır.
 Lilium auratum ‘Platyphyllum’ daha geniş yapraklı ve daha güçlüdür.
 Lilium auratum ‘Rubro-vittanum’ çiçekleri koyu fes rengi bantlı ve bol lekelidir.
 Lilium auratum ‘Virginale’ donuk sarı benekli ve bantlıdır.

Resim : ‘Pictum’

Resim : ‘Platyphyllum’

Resim : ‘Virginale’

Resim : ‘Rubro-vittanum’
 Lilium martagon (martagon zambağı): Güney ve Orta Avrupa kökenlidir. Yazın açan çiçekleri çok farklı renklerde olabilir. Açık purpur-pembe, pembemsi –menekşe, şarap kırmızısı ve beyazdan koyu, akaju kestaneye kadar renkli olan renkleri geriye doğru ve çok kıvrıktır. Tomurcukları tüylüdür. 100–180 cm boylu sakı üzerinde birçok sarkık çiçek taşır.

Resim : Lilium martagon bitkisinin genel görünüşü
Yarı gölge yerlere dikilirler. Bahçede kullanılan en güzel zambaklardır. Değişik çeşitleri vardır. Bunlardan birkaç tanesi şunlardır:
 Lilium martagon ‘Album’ çeşidinin çiçekleri beyaz renkli ve en güzel zambaklardan biridir.
 Lilium martagon ‘Cattaniae’, Dalmaçya ve Balkanlar’da yetişen bu çeşidin renkleri koyu akaju ve parlaktır. Genellikle bezemede kullanılır.
 Lilium martagon ‘Sanquinea-purpureum’, çeşidinin renkleri altın sarısı ve lekelidir.

Resim : “Album”

Resim “Cattaniae’’
 Lilium pyrenaicum (Pirene zambağı): Pirene kökenlidir. Yazın açan çiçekleri limon sarısı ve siyah beneklidir. Kenarları kırmızı-turuncu, petallari ise dar açılı ve kıvrıktır. 75 cm uzunluğunda ve yapraklı sak üzerinde bol sayıda çiçek taşır.

Resim : Lilium pyrenaicum genel görünüş
Mayıs-haziran aylarında çiçek açar ve en kolay yetiştirilen çeşittir. Bol ışıkta ve hafif gölgede yetişir. Çok kokulusu vardır. Fakat bazılarının kokusu nahoş ve keskindir.
Rubrum çeşidi, oldukça narin bir formdur. Çiçekler kırmızı, turuncu renklidir. Fakat ana türe göre daha dayanıklı ve avantajlıdır.

Karşılaşılan Önemli Hastalık ve Zararlılar
Önemli hastalıkları virüs, yaş çürüklük ve yaprak lekesi; zararlıları ise thripsler, yaprak
bitleri ve unlu bitlerdir.

Kaynak :http://www.megep.meb.gov.tr